حل تمرین صفحه 40 ریاضی و آمار دوازدهم انسانی

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۱ صفحه ۳۹ ریاضی و آمار دوازدهم انسانی هدف این تمرین، تبدیل یک $\mathbf{ایده}$ یا $\mathbf{احتمال \text{ ذهنی}}$ به یک **مسئلهٔ آماری دقیق** است. باید متغیرها و جامعه را به گونه‌ای تعریف کنیم که قابل اندازه‌گیری و مطالعهٔ علمی باشند. ### ۱. انتخاب جامعهٔ آماری محدود و تعریف متغیرها | جزء مسئله | انتخاب محدود شده | توصیف آماری | |:---:|:---:|:---:| | **جامعهٔ آماری** | **دانش‌آموزان پسر پایهٔ سوم دبستان منطقه ۵ تهران** | این محدودسازی باعث همگن‌تر شدن جامعه (هم‌سال و هم‌منطقه) می‌شود. | | **متغیر دسته‌بندی (گروه‌بندی)** | **زبان مادری** | $\mathbf{کَیفی}$ (اسمی): (فارسی / غیرفارسی) | | **متغیر مورد اندازه‌گیری** | **نمرهٔ آزمون استاندارد در درس ریاضی** | $\mathbf{کَمی}$ (فاصله‌ای/نسبی): نمره از $\mathbf{0}$ تا $\mathbf{20}$ (یا درصد) | ### ۲. بیان دقیق و شفاف مسئله **مسئلهٔ آماری شفاف:** «آیا $\mathbf{میانگین \text{ نمرات \text{ آزمون \text{ استاندارد \text{ درس \text{ ریاضی}}}}$ دانش‌آموزان پسر **پایهٔ سوم دبستان منطقه ۵ تهران** که **زبان \text{ مادری \text{ غیر \text{ فارسی}$ دارند، به طور معناداری **پایین‌تر** از میانگین نمرات دانش‌آموزان هم‌کلاسی‌شان است که **زبان \text{ مادری \text{ فارسی}$ دارند؟» **نکتهٔ کلیدی:** این بیان، واضح، قابل اندازه‌گیری و محدود است و از گمانه‌زنی اولیه فراتر می‌رود.

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۲ صفحه ۳۹ ریاضی و آمار دوازدهم انسانی این تمرین به بررسی کامل مراحل یک مطالعهٔ آماری ساده از تعریف تا تحلیل و تعمیم می‌پردازد. --- ### الف) جامعه، نمونه و اندازهٔ نمونه * **جامعهٔ آماری (Population):** **تمام $\mathbf{28 \text{ نفر}}$ دانش‌آموز این کلاس خاص.** (گروهی که می‌خواهیم نتایج را به آن‌ها تعمیم دهیم.) * **نمونهٔ آماری (Sample):** $\mathbf{9}$ نفر دانش‌آموز انتخاب شده از کلاس $\mathbf{28 \text{ نفره}}$. * **اندازهٔ نمونه ($athbf{n}$):** $\mathbf{9}$ نفر. --- ### ب) روش گردآوری و مشکلات ممکن * **روش گردآوری:** $athbf{پرسشنامه \text{ یا \text{ مصاحبه}}$ (مستقیم). * **مشکلات گردآوری (سوگیری):** 1. **خطای یادآوری (Recall Bias):** دانش‌آموز ممکن است دقیقاً به یاد نیاورد که در هفتهٔ گذشته **بیشتر** از کدام شیوه استفاده کرده است. 2. **سوگیری پاسخ (Response Bias):** دانش‌آموز ممکن است بداند هدف مطالعه «محیط زیست» است و تمایل داشته باشد بگوید از شیوهٔ دوستدار محیط زیست (پیاده/دوچرخه) استفاده کرده است، حتی اگر واقعیت نداشته باشد. --- ### پ) متغیر مورد بررسی، نوع و مقیاس * **متغیر مورد بررسی:** $athbf{شیوۀ \text{ حمل \text{ و \text{ نقل \text{ غالب \text{ در \text{ هفته \text{ گذشته}$} * **نوع متغیر:** $athbf{کَیفی}$ (Qualitative) * **مقیاس اندازه‌گیری:** $athbf{اسمی}$ (Nominal). اعداد $\mathbf{1}$، $\mathbf{2}$ و $\mathbf{3}$ صرفاً برای **نام‌گذاری** دسته‌ها استفاده شده‌اند و هیچ ترتیب ذاتی یا فاصلهٔ مشخصی بین آن‌ها وجود ندارد ($\text{2}$ از $\text{1}$ بهتر نیستند). --- ### ت) نمودارها و آماره‌های مناسب * **نمودار مناسب (برای متغیر کیفی/اسمی):** $athbf{نمودار \text{ میله‌ای}}$ (Bar Chart) یا $athbf{نمودار \text{ دایره‌ای}}$ (Pie Chart) که **فراوانی** یا **درصد** انتخاب هر شیوه را نشان می‌دهند. * **آماره‌های مناسب (برای متغیر کیفی/اسمی):** $athbf{فراوانی}$ و $athbf{مد}$ (Mode). (مد، پرفراوان‌ترین شیوهٔ حمل و نقل است.) **میانگین** برای این داده‌ها $athbf{معنا \text{ ندارد}$. --- ### ث) تعمیم نتایج در طول سال **پاسخ:** **خیر، نمی‌توان تعمیم داد.** **توضیح:** شیوهٔ رفت و آمد دانش‌آموزان شدیداً به عوامل **فصلی و آب و هوایی** بستگی دارد (مثلاً در فصل زمستان یا بارندگی، استفاده از پیاده‌روی یا دوچرخه کم می‌شود) یا به $\mathbf{زمان \text{ امتحانات}}$ (ممکن است در زمان امتحانات بیشتر از سرویس استفاده شود). بنابراین، داده‌های یک هفته در یک فصل خاص، نمایندهٔ کل سال تحصیلی نیست. --- ### ج) تغییر نتایج با انتخاب ۹ نفر دیگر **پاسخ:** **بله، نتایج تقریباً به طور قطع کمی تغییر می‌کند.** **توضیح:** اگر نمونه‌گیری به روش $athbf{تصادفی}$ انجام شود، انتظار می‌رود که نمونهٔ جدید $athbf{تا \text{ حدودی \text{ نزدیک}}}$ به نمونهٔ قبلی باشد، اما $athbf{دقیقاً \text{ همان}}$ نتایج (فراوانی‌ها) را نمی‌دهد. به دلیل **خطای \text{ نمونه‌گیری \text{ تصادفی}}$، هر نمونهٔ جدید از جامعه، کمی با نمونهٔ قبلی متفاوت است. (این تفاوت، ذات آمار است.)

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۳ صفحه ۳۹ ریاضی و آمار دوازدهم انسانی این تمرین به شما کمک می‌کند تا خطرات ناشی از **نمونه‌گیری جانبدارانه (سوگیری)** را درک کنید. اگر نمونه، نمایندهٔ واقعی جامعه نباشد، نتایج مطالعه **نامعتبر** خواهد بود. --- ### الف) بررسی رضایت شغلی | جزء | تحلیل نادرستی | پیشنهاد بهبود | تأثیر بر نتایج | |:---:|:---:|:---:|:---:| | **عدم تناسب** | نمونه فقط از «**مدیران \text{ ارشد}$» (قشر با حقوق بالا و قدرت) و فقط از «**شیفت \text{ روز}$» انتخاب شده است. این نمونه، قشر کارگری و کارمندان شیفت شب را کاملاً نادیده می‌گیرد. | $\mathbf{نمونه‌گیری \text{ طبقه‌ای \text{ (Stratified \text{ Sampling)}}$: جامعه را به طبقات (مدیر، کارگر، شیفت روز، شیفت شب) تقسیم کرده و به نسبت از هر طبقه نمونه‌گیری شود. | نتایج $\mathbf{به \text{ طور \text{ اغراق \text{ آمیز}}}$ میزان $\mathbf{رضایت \text{ بالا}}$ را نشان می‌دهند، زیرا مدیران ارشد معمولاً بالاترین رضایت را دارند. | --- ### ب) نظر سنجی رضایت مادران از برنامه‌های کودک | جزء | تحلیل نادرستی | پیشنهاد بهبود | تأثیر بر نتایج | |:---:|:---:|:---:|:---:| | **عدم تناسب** | مراجعه فقط بین ساعت $\mathbf{8 \text{ تا } 10 \text{ صبح}$ است. در این ساعات، مادرانی که شاغل هستند، در خانه حضور $\mathbf{ندارند}$ و در نتیجه از نمونه حذف می‌شوند. | زمان‌بندی نمونه‌گیری را $\mathbf{متنوع}$ کنیم (شامل ساعات عصر و آخر هفته‌ها) یا از روش‌های جایگزین مانند $\mathbf{پرسش‌نامه \text{ تلفنی/اینترنتی}$ استفاده کنیم. | نتایج $\mathbf{بیشتر}$ نمایندهٔ مادران $\mathbf{خانه‌دار}$ خواهند بود و رضایت مادران شاغل یا قشری که در طول روز بیرون از خانه هستند، نادیده گرفته می‌شود. | --- ### پ) نظرسنجی اختصاص زمان به تکالیف | جزء | تحلیل نادرستی | پیشنهاد بهبود | تأثیر بر نتایج | |:---:|:---:|:---:|:---:| | **عدم تناسب** | نمونه فقط شامل «**دختران \text{ داوطلب}$» از **یک \text{ مدرسه}$ است. داوطلبان اغلب افرادی هستند که $\mathbf{انگیزه \text{ بیشتری}}$ برای انجام تکالیف دارند. پسران و دانش‌آموزان بی‌انگیزه کاملاً حذف شده‌اند. | از $\mathbf{نمونه‌گیری \text{ تصادفی \text{ خوشه‌ای}}$ (انتخاب تصادفی چند مدرسه و سپس انتخاب تصادفی دانش‌آموزان) استفاده کنیم و $\mathbf{انتخاب \text{ داوطلبانه}}$ را حذف کنیم. | نتایج $\mathbf{متوسط \text{ زمان \text{ اختصاص \text{ داده \text{ شده}}$ را $\mathbf{به \text{ طور \text{ اغراق \text{ آمیز}}}$ **بیشتر** از واقعیت جامعهٔ دانش‌آموزان منطقه نشان خواهد داد. |

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۴ صفحه ۳۹ ریاضی و آمار دوازدهم انسانی این تمرین به شما کمک می‌کند تا تفاوت‌های دو گروه (با تلفن بی‌صدا/با تلفن صدادار) را با استفاده از $\mathbf{نمودار \text{ جعبه‌ای}}$ و معیارهای پراکندگی و گرایش به مرکز تحلیل کنید. **تحلیل نمودار جعبه‌ای (تخمین):** | آماره | گروه ۱ ($athbf{بی \text{ صدا}}$) | گروه ۲ ($athbf{صدادار}$) |:---:|:---:|:---:| | $athbf{\text{Min}}$ (کمینه) | $\approx 14$ | $\approx 10$ | | $\mathbf{Q}_1$ (چارک اول) | $\approx 15$ | $\approx 13$ | | $athbf{Q}_2$ (میانه) | $\approx 16$ | $\approx 15$ | | $\mathbf{Q}_3$ (چارک سوم) | $\approx 17$ | $\approx 16$ | | $\mathbf{\text{Max}}$ (بیشینه) | $\approx 19$ | $\approx 18$ | --- ### الف) مقایسه میانهٔ گروه ۱ با چارک سوم گروه ۲ * $\mathbf{\text{Q}_{2, 1}}$ (میانه گروه ۱): $\approx 16$ * $\mathbf{\text{Q}_{3, 2}}$ (چارک سوم گروه ۲): $\approx 16$ **نتیجه:** این دو مقدار $\mathbf{تقریباً \text{ برابر \text{ هستند}}$ ($\\mathbf{16}$). این به این معناست که $\mathbf{50}$% از دانش‌آموزانی که گوشی خود را بی‌صدا کرده‌اند، عملکردی $\mathbf{\text{بهتر \text{ یا \text{ مساوی}}}$ با $\mathbf{75}$% از دانش‌آموزانی دارند که گوشی خود را صدادار کرده‌اند. (عملکرد $\mathbf{گروه \text{ یک}}$ بسیار بهتر است.) --- ### ب) مقایسه پراکندگی (دامنهٔ تغییرات و دامنهٔ میان چارکی) | معیار پراکندگی | گروه ۱ ($athbf{بی \text{ صدا}}$) | گروه ۲ ($athbf{صدادار}$) | مقایسه | |:---:|:---:|:---:|:---:| | **دامنهٔ تغییرات ($athbf{\text{Max} - \text{Min}}$)** | $19 - 14 = 5$ | $18 - 10 = 8$ | گروه $\mathbf{2}$ $\mathbf{پراکندگی \text{ بیشتری}}$ دارد. | | **دامنهٔ میان چارکی ($athbf{\text{Q}_3 - \text{Q}_1}$)** | $17 - 15 = 2$ | $16 - 13 = 3$ | گروه $\mathbf{2}$ $\mathbf{پراکندگی \text{ بیشتری}}$ دارد. | **نتیجه:** در هر دو معیار، **پراکندگی نمرات در گروه دو (صدادار) بیشتر از گروه یک (بی‌صدا) است.** این نشان می‌دهد که اگر دانش‌آموز گوشی‌اش بی‌صدا باشد، نمرات او $\mathbf{همگن‌تر}$ هستند. --- ### پ) مقایسه کمینهٔ گروه ۱ با چارک اول گروه ۲ * $athbf{\text{Min}_1}$ (کمینه گروه ۱): $\approx 14$ * $athbf{\text{Q}_{1, 2}}$ (چارک اول گروه ۲): $\approx 13$ **نتیجه:** کمترین نمره در گروه $\mathbf{1}$ (بی‌صدا) از $\mathbf{75}$% نمرات گروه $\mathbf{2}$ (صدادار) $\mathbf{بالاتر}$ است. به عبارت دیگر، $\mathbf{75}$% از کسانی که گوشی‌شان صدادار است، نمره‌ای کمتر از بدترین نمره در گروه بی‌صدا دارند. (تأیید برتری $\mathbf{گروه \text{ یک}}$). --- ### ت) گزارش میانگین و انحراف معیار گمراه‌کننده * **گروه گمراه‌کننده:** $athbf{هیچکدام \text{ از \text{ گروه‌ها}}$ * **چرا؟** نمودارهای جعبه‌ای هر دو گروه نسبتاً **متقارن** هستند (میانه در وسط جعبه قرار دارد) و داده‌های پرت بزرگی ندارند. در چنین شرایطی، $athbf{میانگین \text{ و \text{ میانه}}$ تقریباً برابرند و $athbf{میانگین}$ معیار گرایش به مرکز $athbf{مناسبی}$ است. گزارش انحراف معیار نیز صرفاً میزان پراکندگی را به‌درستی نشان می‌دهد. (در توزیع‌های متقارن، میانگین گمراه‌کننده نیست.) --- ### ث) کدام گروه مقدار میانگین و میانه به هم نزدیک‌ترند؟ * **قانون:** اگر نمودار جعبه‌ای متقارن باشد، میانگین و میانه به هم نزدیک‌ترند. * **گروه ۱:** میانه (خط وسط جعبه) در $\mathbf{16}$ است و جعبه نسبتاً $athbf{متقارن}$ است. (میانه $\approx 16$) * **گروه ۲:** میانه (خط وسط جعبه) در $\mathbf{15}$ است و جعبه نسبتاً $athbf{متقارن}$ است. (میانه $\approx 15$) * **نتیجه:** هر دو گروه توزیع نسبتاً متقارنی دارند، اما با نگاه دقیق‌تر، $athbf{گروه \text{ یک}}$ توزیع متقارن‌تری دارد و بنابراین $athbf{میانگین \text{ و \text{ میانه}}$ آن $athbf{نزدیک‌تر}$ خواهند بود. --- ### ج) تعمیم نتایج **جامعه‌ای که می‌توان به آن تعمیم داد:** * $\mathbf{25}$ دانش‌آموز نمونه از $\mathbf{پایهٔ \text{ دوازدهم \text{ آن \text{ مدرسه}$ انتخاب شده‌اند. پس نتایج را می‌توان به $athbf{تمام \text{ دانش‌آموزان \text{ پایهٔ \text{ دوازدهم \text{ این \text{ مدرسه}$ تعمیم داد. * **تعمیم بزرگ‌تر:** اگر دانش‌آموزان به طور تصادفی از کل دانش‌آموزان دوازدهم منطقه انتخاب شده بودند، می‌شد به **دانش‌آموزان دوازدهم منطقه** تعمیم داد. در حالت فعلی، $athbf{فقط \text{ دانش‌آموزان \text{ دوازدهم \text{ همین \text{ مدرسه}}$ جامعهٔ آماری هستند. (با فرض اینکه هر گروه ۲۵ نفر به عنوان نمونه از جامعهٔ بزرگتری انتخاب نشده باشند.)

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۵ صفحه 40 ریاضی و آمار دوازدهم انسانی این تمرین مربوط به درک تأثیر **داده‌های پرت** بر روی **آماره‌های مقاوم (میانه و چارک‌ها)** و **آماره‌های حساس (میانگین و انحراف معیار)** است. **داده‌های اولیه (مرتب شده):** $\mathbf{0, 4, 6, 10, 10, 12, 12, 12, 13, 14, 16, 18, 20, 20, 22}$ ($athbf{\text{n}=15}$) | آماره | مقدار | |:---:|:---:| | $\mathbf{\text{Min}}$ | $\mathbf{0}$ | | $\mathbf{Q}_1$ ($athbf{0.25 \times 15 \approx 4}$اُمین داده) | $\mathbf{10}$ | | $\mathbf{Q}_2$ ($athbf{0.5 \times 15 \approx 8}$اُمین داده) | $\mathbf{12}$ | | $\mathbf{Q}_3$ ($athbf{0.75 \times 15 \approx 12}$اُمین داده) | $\mathbf{18}$ | | $\mathbf{\text{Max}}$ | $\mathbf{22}$ | --- ### الف) افزایش میانگین و انحراف معیار با حفظ میانه و چارک‌ها **قوانین:** 1. **برای حفظ میانه ($athbf{12}$) و چارک‌ها ($athbf{10}, athbf{18}$):** داده‌هایی که تغییر می‌دهیم نباید در موقعیت‌های مرکزی (داده‌های $athbf{4}$اُم تا $athbf{12}$اُم) باشند. باید فقط داده‌های $athbf{1, 2, 3}$ (کمینه) و $athbf{13, 14, 15}$ (بیشینه) را تغییر دهیم. 2. **برای افزایش میانگین و انحراف معیار:** باید داده‌های **بسیار پرت** در $athbf{انتهای \text{ بزرگتر}}$ (سمت راست) ایجاد کنیم یا داده‌های کمینه را $athbf{کاهش}$ دهیم. **تغییرات پیشنهادی (تغییر Max):** * داده‌های کمینه ($\mathbf{0, 4, 6}$) را $athbf{دست \text{ نمی‌زنیم}$. * داده‌های بیشینه ($\mathbf{20, 20, 22}$) را به $athbf{40, 50, 60}$ تغییر می‌دهیم. $$\text{داده‌های جدید} = \mathbf{0, 4, 6, 10, 10, 12, 12, 12, 13, 14, 16, 18, 40, 50, 60}$$ * **تأیید:** $athbf{Q}_2, \mathbf{Q}_1, \mathbf{Q}_3$ (موقعیت‌های مرکزی) **تغییر نکرده‌اند**. اما با افزودن اعداد بزرگتر، $athbf{میانگین}$ (مجموع بزرگتر شده) و $athbf{انحراف \text{ معیار}}$ (پراکندگی بیشتر) **بیشتر** می‌شوند. --- ### ب) افزودن ۲ نفر به نمونه با حفظ میانگین و میانه **داده‌های اولیه:** $athbf{n}=15$ (فرد) $\to$ $athbf{Q}_2 = 12$. **افزودن ۲ نفر ($athbf{n}=17$):** برای حفظ میانه، دو نفر جدید باید **در دو طرف میانهٔ قبلی** ($\mathbf{12}$) قرار گیرند، یا به صورت متقارن نسبت به مرکز باشند. 1. **حفظ میانه ($athbf{Q}_2 = 12$):** در نمونهٔ $athbf{17}$ نفره، میانه $athbf{9}$اُمین داده است. دادهٔ مرکزی قبلی ($\mathbf{12}$) که در موقعیت $athbf{8}$ بود، باید همچنان در نزدیکی مرکز باقی بماند. * بهترین راه، افزودن دو داده **کمتر و بیشتر از میانه** است. یک داده را $athbf{12}$ و دیگری را نیز $athbf{12}$ انتخاب می‌کنیم. $\mathbf{12, 12}$ را اضافه می‌کنیم. * **داده‌های جدید (مرتب شده):** $athbf{0, 4, 6, 10, 10, 12, 12, \mathbf{12}, 12, 13, 14, 16, 18, 20, 20, 22}$ ($athbf{n}=17$). * $athbf{9}$اُمین داده $athbf{12}$ است. **میانه \text{ حفظ \text{ شد}$. 2. **حفظ میانگین:** $athbf{\overline{\text{x}}}$ اولیه: $\mathbf{\sum \text{x} = 220}$. $\mathbf{\overline{\text{x}} = 220/15 \approx 14.67}$. * برای حفظ میانگین در $\mathbf{n}=17$: میانگین دو دادهٔ جدید باید $\mathbf{14.67}$ باشد. * $athbf{14.67} = \frac{220 + \mathbf{x}_1 + \mathbf{x}_2}{17} \quad \Rightarrow \quad 250.39 = 220 + \mathbf{x}_1 + \mathbf{x}_2$ * $athbf{\mathbf{x}_1 + \mathbf{x}_2 \approx 30.39}$ (مجموع دو دادهٔ جدید). **انتخاب داده‌ها:** * برای حفظ $athbf{Q}_2 = 12$: باید داده‌های جدید در بازهٔ $[12, 12]$ (تقریباً) یا متقارن نسبت به $athbf{12}$ باشند. * برای حفظ $athbf{\overline{\text{x}} \approx 14.67}$: مجموع دو داده باید $athbf{\approx 30.39}$ باشد. **پاسخ پیشنهادی:** دو نفر با داده‌های $athbf{15}$ و $athbf{15.39}$ (یا $athbf{14}$ و $athbf{16.39}$) اضافه شوند. (باید میانه حفظ شود، که با اضافه کردن این دو عدد، حفظ نمی‌شود.) **پاسخ نهایی (بر اساس اصل حفظ میانه):** دو داده باید $athbf{12}$ و $athbf{12}$ باشند. $$\text{داده‌های انتخابی: } \mathbf{12} \text{ و } \mathbf{12}$$

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۶ صفحه 40 ریاضی و آمار دوازدهم انسانی این تمرین به بررسی **خطای اندازه‌گیری**، **نوع متغیر** و **تحلیل نمودارهای آماری** می‌پردازد. --- ### الف) عوامل انحراف از واقعیت و راهکار حل مشکل * **عوامل انحراف:** مهم‌ترین عامل، **خطای \text{ یادآوری \text{ (Recall \text{ Bias)}}$ است. انسان‌ها در به خاطر آوردن دقیق جزئیات خواب (مانند «چند ساعت در $\mathbf{7}$ شب گذشته خوابیده‌ام؟») دچار مشکل می‌شوند و معمولاً $\mathbf{گرد \text{ می‌کنند}$ یا $\mathbf{خواب \text{ بیشتری}}$ را گزارش می‌دهند. این امر میانگین گزارش شده را از واقعیت دور می‌کند. * **راهکار پیشنهادی:** استفاده از روش‌های عینی و دقیق‌تر در جمع‌آوری داده‌ها (کاهش خطای اندازه‌گیری): * **ثبت روزانه (به جای هفتگی):** از دانش‌آموزان بخواهیم هر روز صبح، میزان خواب شب گذشته را ثبت کنند. * **ابزارهای عینی:** استفاده از $\mathbf{ابزارهای \text{ پوشیدنی \text{ هوشمند}$ (ساعت‌های هوشمند) برای اندازه‌گیری دقیق و عینی زمان خواب. --- ### ب) نوع متغیر و مقیاس اندازه‌گیری * **متغیر مورد بررسی:** $athbf{میانگین \text{ میزان \text{ خواب \text{ در \text{ هفته \text{ گذشته}$ (ساعت) * **نوع متغیر:** $athbf{کَمی}$ (Quantitative) - چون با عدد بیان می‌شود و جمع و تفریق دارد. * **مقیاس اندازه‌گیری:** $athbf{نسبتی}$ (Ratio). زیرا $\mathbf{0 \text{ ساعت}}$ خواب به معنای «هیچ خوابی» است (صفر مطلق) و نسبت‌ها معنا دارند (مثلاً ۸ ساعت دو برابر ۴ ساعت است). --- ### پ) تکمیل جدول میانگین و انحراف معیار (برآورد تقریبی از نمودار) با تخمین بلندی مستطیل‌ها (میانگین) و طول میله‌های خطا (انحراف معیار) از روی نمودار: | | کلاس ۱ | کلاس ۲ | کلاس ۳ | |:---:|:---:|:---:|:---:| | **میانگین** | $\approx \mathbf{8.0}$ ساعت | $\approx \mathbf{9.5}$ ساعت | $\approx \mathbf{9.0}$ ساعت | | **انحراف معیار (طول میله)** | $\approx \mathbf{1.0}$ | $\approx \mathbf{1.5}$ | $\approx \mathbf{1.0}$ | **تحلیل نتایج تقریبی:** کلاس $athbf{2}$ بیشترین میانگین خواب و بیشترین پراکندگی (انحراف معیار) در میزان خواب را دارد. کلاس $athbf{1}$ کمترین میانگین و کمترین پراکندگی را دارد. --- ### ت) چه کسانی می‌توانند در اجرای بهتر این مطالعه کمک کنند؟ * **معلمان/مدیران مدرسه:** برای $athbf{اعمال \text{ انضباط}}$ و اطمینان از $athbf{صداقت \text{ دانش‌آموزان}}$ در پاسخگویی و اجرای دقیق مراحل جمع‌آوری داده‌ها. * **متخصصان خواب (روانشناسان یا پزشکان):** برای $athbf{اعتبارسنجی \text{ ابزارهای \text{ اندازه‌گیری}}$ (مثلاً پرسشنامه‌ها) و $athbf{تفسیر \text{ نتایج}}$ از دیدگاه علمی (ارتباط بین خواب و یادگیری). * **دانش‌آموزان (به عنوان مجریان):** اگر به درستی آموزش دیده باشند، می‌توانند در گام $athbf{گردآوری \text{ داده‌ها}}$ کمک کنند و **فرایند \text{ را \text{ قابل \text{ اعتمادتر \text{ کنند**.

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۷ صفحه 40 ریاضی و آمار دوازدهم انسانی این تمرین به تحلیل **روند تغییرات** (Trend Analysis) و استفاده از $\mathbf{نمودار \text{ دایره‌ای}}$ برای نمایش **اجزا به کل** می‌پردازد. **داده‌های فراوانی (تخمین از نمودار میله‌ای):** | سال | دانش‌آموزان مدرسه ($athbf{D}$) | سایر اعضا ($athbf{O}$) | $athbf{کل \text{ اعضای \text{ جدید}}$ ($athbf{T}$) | |:---:|:---:|:---:|:---:| | $\mathbf{2 \text{ سال \text{ پیش}}$ | $\approx 65$ | $\approx 20$ | $\mathbf{85}$ | | $\mathbf{پارسال}$ | $\approx 50$ | $\approx 30$ | $\mathbf{80}$ | | $\mathbf{امسال}$ | $\approx 40$ | $\approx 40$ | $\mathbf{80}$ | --- ### الف) تعداد اعضای خارج از مدرسه در سال گذشته با تخمین از نمودار، در ستون «پارسال»: * **دانش‌آموزان مدرسه (نارنجی):** $\approx 50$ نفر * **سایر اعضا (آبی):** $\approx 30$ نفر **جواب:** سال گذشته تقریباً $\mathbf{30}$ نفر از خارج از مدرسه عضو کتابخانه شده‌اند. --- ### ب) پیش‌بینی تعداد دانش‌آموزان عضو کتابخانه * **روند $\mathbf{D}$ (دانش‌آموزان):** $65 \to 50 \to 40$. (هر سال $\mathbf{کاهش}$ می‌یابد.) * **روند $\mathbf{O}$ (سایر اعضا):** $20 \to 30 \to 40$. (هر سال $\mathbf{افزایش}$ می‌یابد.) **پیش‌بینی:** اگر این روند کاهشی ادامه یابد (به طور میانگین $\approx 10$ نفر کاهش در سال)، تعداد دانش‌آموزان عضو کتابخانه در سال‌های آینده به زودی به $\mathbf{صفر}$ خواهد رسید (یا به طور واقع‌بینانه، در حداقل تعداد ثابت خواهد ماند). --- ### پ) رسم نمودارهای دایره‌ای نمودار دایره‌ای برای مقایسهٔ $athbf{درصد \text{ سهم}}$ هر گروه از $athbf{کل \text{ اعضای \text{ جدید}}$ مناسب است. (درصد سهم را محاسبه می‌کنیم.) | سال | سهم $\mathbf{D}$ | سهم $\mathbf{O}$ | |:---:|:---:|:---:| | $\mathbf{2 \text{ سال \text{ پیش}}$ | $\frac{65}{85} \approx 76\%$ | $\frac{20}{85} \approx 24\%$ | | $\mathbf{پارسال}$ | $\frac{50}{80} = 62.5\%$ | $\frac{30}{80} = 37.5\%$ | | $\mathbf{امسال}$ | $\frac{40}{80} = 50\%$ | $\frac{40}{80} = 50\%$ | **توصیف نمودار دایره‌ای:** * **امسال:** دایره به دو $athbf{50}$% مساوی تقسیم می‌شود. (Image of a pie chart divided into two equal halves) * **پارسال:** بخش دانش‌آموزان کمی بزرگتر ($\mathbf{62.5}$%) و بخش سایر اعضا کمی کوچکتر ($\mathbf{37.5}$%) است. --- ### ت) عوامل مؤثر بر روند تغییرات عواملی که باعث **کاهش عضویت دانش‌آموزان** و **افزایش عضویت سایر اعضا** شده‌اند، عبارتند از: 1. **تمرکز بر جذب عمومی:** تبلیغات و برنامه‌های مدرسه بیشتر بر جذب $\mathbf{افراد \text{ خارج \text{ از \text{ مدرسه}}$ متمرکز شده است. 2. **کاهش انگیزهٔ دانش‌آموزان:** ممکن است برنامه‌های جدید کتابخانه برای دانش‌آموزان جذاب نباشد یا $\mathbf{فشار \text{ درسی \text{ در \text{ مدرسه}}$ بیشتر شده باشد و وقت کمتری برای مطالعهٔ آزاد داشته باشند. 3. **سادگی عضویت:** ممکن است **فرآیند \text{ عضویت}}$ برای افراد خارج از مدرسه ساده‌تر شده باشد. (این روند اگر ادامه یابد، ماهیت «کتابخانهٔ مدرسه» را تغییر خواهد داد.)

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۸ صفحه 40 ریاضی و آمار دوازدهم انسانی این تمرین به تحلیل **نمودار دایره‌ای (درجه و درصد)** و شناسایی **سوگیری (Bias)** در فرآیند جمع‌آوری داده‌ها می‌پردازد. --- ### الف) محاسبه درصد گروه سنی $\mathbf{40}$ تا $\mathbf{60}$ سال **۱. محاسبه درجهٔ مربوط به گروه $\mathbf{40}$ تا $\mathbf{60}$ سال:** جمع کل درجه‌های دایره $\mathbf{360 \text{ درجه}}$ است. $$\text{درجه } (40 \text{ تا } 60) = 360 - \text{درجه } (< 20) - \text{درجه } (20 \text{ تا } 40)$$ $$\text{درجه } (40 \text{ تا } 60) = 360 - 54 - 90 = 216 \text{ درجه}$$ **۲. محاسبه درصد:** $$\text{درصد} = \frac{\text{درجهٔ بخش}}{\text{کل درجه}} \times 100$$ $$\text{درصد } (40 \text{ تا } 60) = \frac{216}{360} \times 100 = 0.6 \times 100 = \mathbf{60 \text{ درصد}}$$ --- ### ب) شناسایی عامل سوگیری (دور شدن از واقعیت) مسئول می‌گوید: «بیشتر بازدیدکنندگان کمتر از $\mathbf{40}$ سال دارند.» اما نمودار نشان می‌دهد که گروه $\mathbf{40}$ تا $\mathbf{60}$ سال ($athbf{60}$%) بیشترین سهم را دارند. باید عاملی را انتخاب کنیم که باعث شده $\mathbf{نمونه}$، $\mathbf{\text{افراد \text{ مسن‌تر}}$ را **بیش از حد** نشان دهد. | گزینه | نوع سوگیری | نتیجه بر نمونه | |:---:|:---:|:---:| | $\mathbf{1}$. عدم پاسخگویی زیر $\mathbf{40}$ سال | **سوگیری \text{ عدم \text{ پاسخ}}$ | باعث می‌شود گروه $\mathbf{\text{مسن‌تر}}$ سهم بیشتری پیدا کند. | | $\mathbf{2}$. گردآوری داده‌ها در $\mathbf{ساعات \text{ اداری}}$ و حضور بازنشستگان | **سوگیری \text{ انتخاب}}$ | افراد بازنشسته (اغلب مسن‌تر) در ساعات اداری در دسترس‌ترند و حضورشان در نمونه **بیشتر** از واقعیت می‌شود. | | $\mathbf{3}$. حضور دانش‌آموزان برای بازدید | **سوگیری \text{ انتخاب}}$ | دانش‌آموزان $(\mathbf{\text{زیر } 20 \text{ سال}})$ را **بیش از حد** در نمونه نشان می‌دهد که با فرض مسئله ($athbf{40} \text{ تا } 60 \text{ سال \text{ بیشترین \text{ سهم \text{ را \text{ دارند})}$ **متناقض** است. **پاسخ صحیح:** $athbf{بسیاری \text{ از \text{ افراد \text{ کمتر \text{ از } 40 \text{ سال \text{ تمایلی \text{ به \text{ پاسخگویی \text{ به \text{ سؤالات \text{ پرسشگر \text{ نداشته‌اند}}$. **توضیح:** این وضعیت یک نمونه از **سوگیری عدم پاسخگویی (Non-Response Bias)** است. اگر گروه جوان‌تر تمایلی به شرکت در نظرسنجی نداشته باشند، نمونهٔ نهایی به‌طور نامتناسبی سهم بیشتری از گروه‌های سنی دیگر (گروه $\mathbf{40}$ تا $\mathbf{60}$ سال) را خواهد داشت و نتایج مطالعه، جامعه را مسن‌تر از واقعیت نشان می‌دهد. (گزینهٔ $\mathbf{2}$ نیز قوی است، اما $\mathbf{1}$ مستقیم‌تر به مشکل اشاره می‌کند.)

پاسخ تشریحی و گام به گام تمرین ۹ صفحه 40 ریاضی و آمار دوازدهم انسانی این تمرین یک مثال بارز از **استدلال آماری گمراه‌کننده** است که ناشی از نادیده گرفتن **جامعهٔ آماری (پایه)** است. ### ۱. اشکال در نتیجه‌گیری اشکال در نتیجه‌گیری این است که $\mathbf{تعداد \text{ تصادف \text{ را \text{ به \text{ جای \text{ مقایسه \text{ با \text{ تعداد \text{ خودروهای \text{ در \text{ حال \text{ حرکت \text{ در \text{ آن \text{ سرعت، \text{ با \text{ تعداد \text{ تصادف \text{ در \text{ سرعت‌های \text{ دیگر \text{ مقایسه \text{ کرده \text{ است}.}}$ **نتیجه‌گیری غلط:** «هر چه سریع‌تر بروید، مطمئن‌تر و امن‌تر است.» ### ۲. چرا این تصور ایجاد شده است؟ (نادیده گرفتن جامعهٔ آماری) این تصور اشتباه به دلیل نادیده گرفتن **فراوانی نسبی** به جای **فراوانی مطلق** ایجاد شده است: 1. **جامعهٔ آماری پنهان:** تعداد خودروهایی که در جاده‌ها با سرعت‌های $\mathbf{\text{زیر } 90 \text{ کیلومتر}}$ حرکت می‌کنند (مثلاً $\mathbf{40 \text{ تا } 50 \text{ کیلومتر}}$) $\mathbf{بسیار \text{ بیشتر}}$ از تعداد خودروهایی است که با سرعت‌های $\mathbf{110 \text{ تا } 120 \text{ کیلومتر}}$ حرکت می‌کنند. 2. **فراوانی مطلق:** اگر در یک روز $\mathbf{100,000}$ خودرو با سرعت $40 \text{ کیلومتر}$ حرکت کنند و $\mathbf{1,000}$ خودرو با سرعت $110 \text{ کیلومتر}$ حرکت کنند، طبیعی است که $\mathbf{تعداد \text{ تصادف}}$ در سرعت $40$ بیشتر باشد. 3. **فراوانی نسبی (احتمال):** برای قضاوت درست باید **نرخ \text{ تصادف \text{ (تعداد \text{ تصادف / \text{ تعداد \text{ کل \text{ خودروها \text{ در \text{ آن \text{ سرعت)}$ را بررسی کرد. به طور منطقی، **نرخ تصادف** در سرعت‌های بالا بسیار بیشتر است، حتی اگر تعداد مطلق تصادف‌های آن‌ها کمتر از سرعت‌های پایین باشد.